THUỐC LÀO AI HÚT MÀ SAY?

(Petrotimes) - Thuốc lào có cái tên rất nên thơ là “cỏ thương nhớ”. Trong quá khứ vào những ngày tết, lễ cưới, thuốc lào từng cùng với cơi trầu làm đầu câu chuyện. Có hơn ngàn năm lịch sử, dù trăm năm qua bị thuốc lá chiếm lĩnh thị trường nhưng thuốc lào vẫn có sức sống mãnh liệt, bền bỉ tồn tại trên khắp các làng quê, thành phố từ các tỉnh miền núi đến đồng bằng Bắc bộ. Nhân dịp Tết Quý Tỵ, báo điện tử Petrotimes xin mạn đàm về thuốc lào như một thú chơi, một nét sinh hoạt rất đời thực của người Việt.

Đi tìm thuốc lào ngon nhất Việt Nam

Trong một dịp công tác qua Thanh Hóa, được anh bạn giới thiệu một người khá đặc biệt với mệnh danh là người sưu tầm thuốc lào số 1 xứ Thanh. Anh tên là Nguyễn Văn Hoan, hơn 40 tuổi, dáng người dong dỏng, chắc nịch với làn da đen bóng, khỏe mạnh của dân sông nước. Anh có cái giọng nói đặc biệt trầm ấm, to vang hữu lực và một ánh mắt sắc bén, nhanh nhẹn đặc trưng của người từng trải. Gặp khách “trùng máu” đam mê giống “tương tư thảo”, bao nhiêu chuyện tìm thuốc, cách hút, ống điếu xưa nay như những giai thoại được anh Hoan dốc bầu tâm sự với chúng tôi.

Anh Hoan là con một gia đình thuyền chài quanh năm sinh sống lênh đênh trên sông Ghép, con sông chảy qua giữa hai huyện Thọ Xương và Tĩnh Gia tỉnh Thanh Hóa. Từ bé anh lớn lên bên cha trên chiếc thuyền cá. Cha anh Hoan nghiện thuốc lào nặng, ông làm nghề chài lưới nên kiêng không cho nước vào ống điếu vì sợ kinh động đến thần sông. Bởi vậy ông cụ thường hút thuốc lào khô, “bắn” xong một điếu, thường để ngang ống điếu xuống sàn thuyền.

Năm lên 7 tuổi, anh Hoan tò mò nên ông thừa lúc bố đang lim dim say thuốc, ông chõ mồm vào hút sái và nghiện thuốc lúc nào không biết. Một lần vô tình cha ông đổi loại thuốc mới, nhồi thuốc nhiều hơn một chút nên không “kéo” hết thuốc trong lõ. Anh Hoan quen mui đánh miếng sái, phần vì thuốc mới đậm khói, phần vì còn nhiều thuốc trong nõ điếu nên anh Hoan đã say đứ đừ, ngã cắm đầu vào trong chái thuyền. Ông cụ đang lim dim, giật mình mới biết thằng con trai độc nhất nghiện thuốc lào từ lâu rồi. Thật bất ngờ, cha anh không mắng mà thản nhiên dạy cho ông biết cách hút thuốc.

Anh Nguyễn Văn Hoan cùng người bạn sưu tầm thuốc lào tại Thanh Hóa

Năm 2000, anh Hoan lên bờ lấy vợ và bắt đầu lập nghiệp bằng nghề đi buôn hải sản từ Thanh Hóa đi các tỉnh thành phố trên cả nước. Nhắc đến chuyện lấy vợ anh Hoan thủng thẳng kể, ông cụ thân sinh bên vợ cũng là người thích hút thuốc lào. Gặp thằng rể cùng sở thích nên rất ưng ý. Mỗi năm anh biếu cụ 5 cân thuốc lào để cụ hút cả năm nên cụ thích mê tơi. Từng nghe nói Hải Phòng có các huyện Vĩnh Bảo, Tiên Lãng, Kiến An… nổi tiếng thơm ngon và được ghi vào sử sách là loại thuốc tiến vua, anh đến tận nơi để xin thuốc, học cách xao thuốc, bảo quản. Sau vài bận ăn dầm ở dề các làng làm thuốc lào nổi tiếng như làng An Tử Hạ (nay là làng Nam Tử), huyện Tiên Lãng, một số vùng trồng thuốc lào quanh Hải Phòng, các tỉnh miền núi phía Bắc như Điện Biên, Lào Cai… anh nhận ra mỗi nơi có những phong vị thuốc riêng. Nếu thuốc lào của Tiên Lãng thơm, khói nhẹ mà quện thì thuốc lào Quảng Xương quê anh lại đậm mùi, nặng đô nên dễ khiến người hút say đứ đừ.

Gần chục năm đi hỏi các loại thuốc lào nhiều địa phương, Đi nhiều anh cũng học thêm được cách chọn thuốc, kỳ công đặc biệt để chế ra loại thuốc lào riêng cho mình hút. Thuốc lào anh dùng hút bình thường hoặc tặng bạn bè sẽ được anh Hoan canh đúng vào vụ thu hoạch, chọn lá thuốc trên một cây theo cách sau: không lấy là trên ngọn, lá dưới gốc mà lấy lá lá giữa trên cây thuốc lào (hay còn gọi là lá bánh tẻ). Đặc biệt hơn, vào đầu vụ mỗi năm (tháng giêng âm lịch) anh lựa chọn đặt riêng 3 luống trên ruộng thuốc lào thuộc vùng biên giới hai huyện Quảng Xương và Tĩnh Gia. Nơi đây có những ruộng thuốc lào tốt nhất nằm hai bên bờ sông Ghép. Ba luống cây thuốc lào này phải thuê người chủ ruộng thuốc công vun sới trong vòng 6 tháng.

Đến đúng mùa thu hoạch vào tháng 5 âm lịch thì đến theo dõi thu hoạch như mình yêu cầu: thu lá giữa. Sau đó, anh ngắt hết ngọn từng cây thuốc lào của 3 luống này rồi tiếp tục chăm sóc cây thuốc trong vòng 3 tháng. Cây thuốc lào bị cắt ngọn nên bắt buộc phải đâm cành (chánh) mới trên thân. Những nhánh trên thân này có lá rất dày, chỉ nhỏ bằng 1/3 lá cây thuốc thông thường. Khi ấy tự tay anh Hoan sẽ thu hoạch, cắt xuống từng lá đem về. Sau khi rửa sạch từng lá, ông sắt nhỏ, mịn sau đó sao vàng cất đi. Loại thuốc lào này anh gọi là “thuốc chánh”, và phong cho nó là thuốc lào đỉnh cao của các loại thuốc lào. Nói về lại thuốc “chánh”, anh Hoan khoái trá bảo: “Khi vo điếu thuốc có cảm giác như nhựa chảy qua giữa hai kẽ ngón tay, khói thuốc đậm màu trắng. Ai lần đầu hút thuốc này chí ít cũng phải say đến nửa tiếng mới tỉnh được!”.

Một ruộng thuốc lào tại Tiên Lãng, Hải Phòng nơi trước đây thuốc lào được tiến vua.

Để chứng tỏ lời nói của mình là thật, anh Hoan gọi điện kêu cậu em vợ cầm từ nhà ra một vốc thuốc của “cha vợ” để mất anh em hút thử. Một anh lớn tuổi nhất trong nhóm của tôi, người cũng có hơn 20 năm hút thuốc lào và cũng có thú sưu tầm hàng chục loại thuốc khác nhau trên mọi miền đất nước đã “bắn” thử một điếu. Dù đã hút theo kiểu cầm chừng (bập bập lấy hơn chứ không rít một phát đỏ nõ vì biết thuốc lạ), anh bạn tôi cũng bị say cứng đơ cả người, mắt mũi trợn ngược đến hơn 15 phút. Anh Hoan phải cho uống 1 cốc nước lạnh thì mới hồi tỉnh được. Chưa hút thuốc lào thì chưa biết thuốc lào say lạ lùng như thế nào. Hút rồi thì mới thấy mỗi ngày được điếu thuốc lào ngon thì sảng khoái vô cùng.

Hàng trăm năm qua, hút thuốc lào đã trở thành sinh hoạt thường nhật đi vào cuộc sống của người Việt. Các tỉnh vùng núi phía Bắc và đồng bằng Bắc bộ đến các tỉnh miền Trung đi đến đâu cũng thấy hình ảnh cái điếu cày, khói thuốc lào từ ruộng đến phố phường. Khi cuộc sống được đủ đầy hơn, thuốc lào không còn là thú giải trí mỗi khi nhàn tản mà trở thành một thú chơi, thú sưu tầm để thưởng thức của một bộ phận người Việt.

Phiếm đàm về thuốc lào

Gần đây có nhiều luồng dư luận lên án thuốc lào, chê bai dè bỉu hoặc kêu gọi nên cấm hút thuốc lào. Với sự chiếm lĩnh của thuốc lá, thuốc lào dần bị lép vế nhưng ở nông thôn các tỉnh phía Bắc đến Thanh Hóa – Nghệ An người dân vẫn chuộng hút thuốc lào và tự hào rằng thuốc lào cũng có lịch sử, những mặt đặc biệt có ích.

Theo Đào Duy Anh, cây thuốc lào có lẽ từ Lào du nhập vào Việt Nam nên mới có tên gọi như thế. Sách Vân Đào loại Ngữ của Lê Quý Đôn và Đồng Khánh dư địa chí gọi cây thuốc lào là tương tư thảo (cỏ nhớ thương), sở dĩ nó có tên gọi như vậy bởi vì người nghiện thuốc Lào mà 2, 3 ngày không được hút thì trong người luôn cảm thấy bứt rứt khó chịu, trong đầu luôn luôn nghĩ đến 1 hơi thuốc, giống như nhớ người yêu lâu ngày không gặp.

Thuốc lào đi vào đời sống của người Việt khi trở thành truyền thuyết dân gian khi diễn giải cây thuốc lào từ câu chuyện giữa cô gái lái đò và người học trò nghèo đi thi. Truyền thuyết được tóm tắt như sau: Cây thuốc lào do người con gái chèo đò vì nhớ thương cậu học trò nghèo mà cô giúp đưa qua sông đi thi, đỗ đạt mà không trở lại như lời hứa biến thành. Sau khi anh học trò nhớ ra, tìm lại bến đò xưa thì chỉ thấy một cây cỏ có lá rất to, đốt lá ngửi khói thì thấy mùi thơm và hình ảnh của cô gái lái đò ngày nào.

Điếu cày và thuốc lào được bày bán tại các chợ vùng nông thôn miền Bắc nước ta.

Để có thể hút thuốc lào, người Việt ta dùng một công cụ gọi là điếu. Có ba loại chính là điếu cày, điếu bát và điếu ống. Điếu cày có thân hình ống, hay được làm bằng tre, nứa, ngoài ra còn làm bằng kim loại nhẹ dài khoảng 40–60 cm. Cá biệt có những chiếc điếu cày rất dài, phải có người khác châm lửa thì mới hút được. Một đầu của thân điếu phải kín (nếu làm bằng tre thì lợi dụng luôn mắt tre) để thân điếu có thể chứa nước, đầu kia hở dùng để hút. Khi chế tác thân điếu bằng tre nứa người ta thường đục lỗ xuyên qua các mắt tre sao cho vẫn dễ hút nhưng nước trong thân điếu khó lọt ra ngoài khi điếu bị đổ, dốc ngược...

Vị trí gần phía đầu kín của thân điếu được khoan một lỗ để lắp nõ điếu. Nõ điếu là nơi tra thuốc lào vào để hút, thường được làm bằng các loại gỗ, kim loại có khoan lỗ để tra thuốc, và là bộ phận quan trọng nhất, tạo lên tiếng kêu giòn giã khi người ta hút thuốc. Nõ điếu lắp chếch về phía đầu dùng để hút chứ không vuông góc với thân điếu cho dễ hút. Nếu chế tác cầu kỳ, thân điếu có thể được khảm vỏ trai hoặc chạm trổ cho đẹp mắt. Hút thuốc lào bằng điếu cày tiện lợi, vừa ngon vừa phát ra âm thanh giòn giã.

Điếu bát gồm hai phần bát điếu và xe điếu. Bát điếu, thường làm bằng gốm, sứ là nơi chứa nước. Nõ điếu lắp ở phía trên và đục một lỗ ở gần đó để cắm xe điếu vào khi hút. Xe điếu phổ biến là bằng cần trúc nhỏ, đục rỗng ruột. Bát điếu thường được làm những hoa văn hay hình vẽ cho có tính mỹ thuật, xe điếu cầu kỳ thì cũng có thể chạm, khắc. Bát điếu được đặt trong một vật có hình như cái chậu nhỏ, có khi chỉ là một cái bát sắt to nhưng cũng có khi được làm bằng sơn mài rất đẹp, nó có tác dụng chứa xái (tro của thuốc lào khi hút xong) và nước từ bát điếu có thể tràn ra ngoài để giữ vệ sinh. Điếu bát không thuận lợi khi mang xách nên thường dùng để hút ở nhà.

Một chiếc điếu ống cổ được khảm xà cừ và nạm bạc

Điếu ống, còn gọi là điếu dóng: thân điếu tương tự điếu cày nhưng ngắn và to hơn, làm bằng gỗ quý, xương ống của động vật hoặc bằng ngà... Nó có thể đặt đứng vững được khi sử dụng chứ không cần cầm như điếu cày và có quai xách. Điếu ống được chế tác rất mỹ thuật, chạm trổ tinh xảo, nõ điếu bịt bạc, thân cũng bịt bạc hoặc khảm xà cừ nhưng xe điếu là một cần trúc rất dài, có khi tới 2m, đầu cũng bịt bạc. Loại điếu này chỉ những nhà giàu có mới dùng. Khi hút người hầu châm lửa và đưa cần cho người hút. Đi đâu, thì người hầu mang điếu đi theo.

Điếu bát và điếu ống có nhiều biến thể về hình khối rất đa dạng, kết hợp với chế tác cầu kỳ, bằng vật liệu có giá trị cao nên có thể coi là một tác phẩm nghệ thuật và trở thành món đồ sưu tầm của những người yêu thích.

Hút thuốc lào được nâng lên thành “nghệ thuật”, đi vào tục ngữ, ca dao và cả thơ ca như: “Nhớ ai như nhớ thuốc lào – Đã chôn điếu xuống lại đào điếu lên”. Hay bài thơ rất dí dỏm của nữ sĩ Hồ Xuân Hương:

“Bình tròn phành phạch, đít bảnh bao,

Mân mân, mó mó đút ngay vào

Thủy hỏa tương giao sôi sùng sục

Âm dương hòa khí sướng làm sao!”

Trong thực tế, hút thuốc lào có quy trình gồm vê thuốc, tra vào nõ điếu, châm lửa, hút. Lưu ý khi hút thuốc tốt nhất là dùng đóm (những mảnh tre, nứa, gỗ…mỏng) để châm lửa. Lửa cháy trong một khoảng thời gian vừa đủ, lại không có mùi lẫn vào như khi dùng diêm, bật lửa ga. Lúc bắt đầu hút, người hút hít (gọi là bập) vào từng hơi ngắn để có thêm ô xi cho thuốc cháy đều và khói tích tụ trong thân điếu rồi mới hít một hơi thật sâu kèm theo một lượng khói lớn.

Hút thuốc lào bằng điếu bát thời xưa

Trước đó, người hút thường thổi một hơi ngắn và mạnh để xái thuốc lào văng ra khỏi nõ điếu. Động tác này đòi hỏi phải khéo léo để xái thuốc bắn ra đúng vị trí mình muốn (đối với điếu bát là cái chậu đựng bát điếu, đối với điếu cày thì hay dùng một chiếc bồ nhỏ đựng xái). Động tác này tuy đơn giản nhưng phải có kinh nghiệm mới thực hiện thuần thục, gọn gàng và đẹp mắt được.

Trong khi hút, hơi và khói thuốc khiến cho nước chứa trong điếu và khí phát ra tiếng kêu; người hút thích tiếng kêu phải giòn giã để tăng phần thú vị. Âm thanh này phụ thuộc cấu tạo của điếu và lượng nước đổ vào đó. Thành phần của lá thuốc lào cũng tương tự thuốc lá và người hút hít vào lượng khói khá nhiều trong một lần hút nên cảm giác say thuốc mạnh hơn thuốc lá và có thể gây nghiện. Cảm giác say thuốc lào mạnh đến mức người mới hút hoặc người nghiện nhưng hút vào buổi sáng thường bị mất thăng bằng, nếu tư thế ngồi hút không vững rất dễ bị ngã.

Từ xưa tổ tiên ta đã từng biết độc hại của thuốc lào. Thế kỷ XVIII vua Lê Huyền Tông đã 2 lần ra lệnh cấm hút thuốc lào. Hải Thượng Lãn Ông trong Vệ sinh yếu quyết đã khuyên mọi người bỏ ngay thuốc lào vì hút thuốc sẽ dẫn đến bệnh về hô hấp. Hút thuốc lào, chỉ là một thói quen có thể bỏ được.

Anh Hoan, nhân vật nhắc đến đầu bài viết sau hơn 30 năm nghiện thuốc đã bỏ thuốc sau khi bị một trận ho thừa sống thiếu chết. Thuốc lào nên là một thú chơi tao nhã, dùng để giải trí khi nhàn tản chứ đừng để trở nên nghiện ngập sẽ rất nguy hiểm với sức khỏe người hút và những người xung quanh.

Thành Công