“Quý” trong pháp luật bảo tồn không phải là số trứng trong chuồng

Lâm Trực@

Thời gian gần đây, dư luận có những ý kiến chế nhạo khi gà lôi trắng được chuyển từ Nhóm IB sang Nhóm IIB trong Danh mục động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm. Lý lẽ mà một số người đưa ra là: loài này dễ nuôi, sinh sản nhiều, vậy thì còn gì là “quý”. Có người thậm chí mỉa mai rằng các nhà khoa học và cơ quan quản lý nhà nước “ngu dốt” khi vẫn xếp chúng vào diện quý hiếm. Để hiểu rõ, cần trở lại với nghĩa chuẩn xác của chữ “quý” trong pháp luật bảo tồn.

Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, “nguy cấp, quý, hiếm” là khái niệm pháp lý được định nghĩa tại Nghị định số 06/2019/NĐ-CP[1]. Danh mục này chia động vật thành Nhóm IB (cấm khai thác, sử dụng thương mại) và Nhóm IIB (có thể sử dụng nhưng bị hạn chế, phải có nguồn gốc hợp pháp). Như vậy, “quý” không mang nghĩa cảm thán, mà là một tiêu chí quản lý rủi ro đối với quần thể hoang dã.

Đối với gà lôi trắng (Lophura nycthemera), trong lần cập nhật mới nhất, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã đưa loài này từ Nhóm IB sang Nhóm IIB, áp dụng từ ngày 1/7/2025[2]. Đây là sự điều chỉnh cơ chế quản lý: từ cấm tuyệt đối sang cho phép nuôi, kinh doanh có điều kiện. Điều đó không có nghĩa loài này “hết quý”. Chúng vẫn thuộc nhóm động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm, vẫn chịu sự kiểm soát của Nhà nước.

Ở bình diện quốc tế, Công ước CITES – văn kiện mà Việt Nam là thành viên từ năm 1994 – cũng chia các loài vào Phụ lục I, II, III dựa trên mức độ rủi ro từ thương mại. Phụ lục I cấm tuyệt đối, Phụ lục II cho phép nhưng phải có giấy phép và chứng minh rằng hoạt động không gây hại tới sự tồn tại của quần thể hoang dã[3]. Như vậy, một loài có thể còn phổ biến trong điều kiện nuôi nhốt, nhưng nếu quần thể ngoài thiên nhiên có nguy cơ suy giảm, thì vẫn bị xếp vào danh mục quản lý.

Theo Danh lục Đỏ IUCN, gà lôi trắng hiện được xếp ở mức “Ít lo ngại” (Least Concern) trên phạm vi toàn cầu[4]. Tuy nhiên, nhiều quần thể ở Đông Nam Á đang suy giảm do mất sinh cảnh và săn bắt. Ngược lại, loài họ hàng gần – gà lôi lam mào xanh (Lophura edwardsi) – đã suy kiệt đến mức cực kỳ nguy cấp, nằm trong Phụ lục I của CITES và thuộc diện cấm tuyệt đối[5]. So sánh này cho thấy rõ: việc quản lý ở Việt Nam là bước đi phòng ngừa, tránh lặp lại thảm kịch bảo tồn.

Cái “quý” trong pháp luật, do đó, không thể đo đếm bằng số lượng trứng trong chuồng nuôi. Nó là sự ghi nhận rủi ro đối với quần thể ngoài tự nhiên, là thước đo trách nhiệm của con người trong việc giữ gìn cân bằng sinh thái. Việc mỉa mai “đẻ nhiều thì hết quý” không chỉ sai về mặt khoa học, mà còn xúc phạm tới những nỗ lực bảo tồn của cộng đồng khoa học và cơ quan quản lý.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, mất rừng và buôn bán động vật hoang dã xuyên biên giới ngày càng phức tạp, hiểu đúng chữ “quý” là yêu cầu cấp thiết. Nó nhắc nhở rằng sự sống ngoài kia – trong những cánh rừng – mới là giá trị cần bảo vệ, chứ không phải vài lứa trứng trong chuồng nuôi.

Tài liệu tham khảo

[1] Chính phủ Việt Nam, Nghị định 06/2019/NĐ-CP ngày 22/1/2019 về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi CITES. https://vbpl.vn/TW/Pages/vbpq-toanvan.aspx?ItemID=134369

[2] Báo Nông nghiệp Việt Nam, “Gà lôi trắng ra khỏi danh mục động vật rừng quý hiếm Nhóm IB”, 2024. https://nongnghiep.vn/ga-loi-trang-ra-khoi-danh-muc-dong-vat-rung-quy-hiem-nhom-ib-d441734.html

[3] CITES, Văn bản Công ước. https://cites.org/eng/disc/text.php

[4] IUCN Red List, Silver Pheasant (Lophura nycthemera). https://www.iucnredlist.org/species/22679310/92808482

[5] IUCN Red List, Edward’s Pheasant (Lophura edwardsi). https://www.iucnredlist.org/species/22679302/92808399