Dĩ tha chi hữu, trang kỷ chi danh

Lâm Trực@

Trong đời sống xã hội, tài sản là một phạm trù không chỉ có giá trị kinh tế. Nó còn là một cấu phần của niềm tin. Khi ta sở hữu một mảnh đất, một căn nhà, hay một tài sản khác, không chỉ là quyền sử dụng vật chất, mà còn là quyền được xã hội công nhận, bảo vệ. Bởi vậy, mọi hành vi liên quan đến tài sản đặc biệt là những hành vi mang tính công khai và được xã hội quan sát - đều chứa đựng một thông điệp đạo đức.

Tôi từng có một trải nghiệm cay đắng. Một mảnh đất đang tranh chấp giữa gia đình tôi và một người khác. Vụ kiện chưa ngã ngũ. Thế mà một hôm, người kia đem mảnh đất đó tặng cho một trường học. Buổi lễ diễn ra rầm rộ. Có hoa, có băng-rôn, có tiếng loa ca ngợi. Người ngoài nhìn vào, gọi họ là “tấm gương nhân ái”. Nhưng tôi hiểu rõ: đó là một hành động được toan tính, một cách dùng của người này để lấy tiếng cho mình, bất chấp sự thật về quyền sở hữu.

Câu chuyện ấy trở lại trong trí nhớ tôi khi đọc về vụ bà Nguyễn Phương Hằng. Giữa những hoạt động từ thiện ồn ào, bà công bố tặng bộ đội Trường Sa một phần đất cao su trị giá gần 170 tỷ đồng. Nhưng cơ quan điều tra sau này kết luận: mảnh đất thuộc Công ty TNHH Đông Nam Long, đang trong quá trình tố tụng, tranh chấp pháp lý, chưa phải tài sản hợp pháp của bà. Về mặt pháp lý, hành động tặng ấy không tạo ra hiệu lực sở hữu; về mặt xã hội, nó gieo một thứ ảo giác về sự hào hiệp; và về mặt đạo đức, nó đặt ra câu hỏi: người ta có quyền dùng cái chưa thuộc về mình để đổi lấy danh tiếng hay không?

Người xưa có câu “Dĩ tha chi hữu, trang kỷ chi danh” - lấy cái của người khác để tô điểm cho tên tuổi của mình. Đằng sau câu nói ngắn ấy là một nhận định sâu sắc: mọi hành động thiếu nền tảng đạo đức đều để lại một khoảng trống bên trong con người, dù nó có được che đậy bằng những màn trình diễn hoành tráng đến đâu.

Vấn đề này không chỉ nằm ở một cá nhân. Trong thực tế, ta đã từng chứng kiến một số trường hợp quan chức nhận hối lộ, rồi đem toàn bộ số tiền bất chính ấy làm từ thiện. Họ hiểu rằng mình khó thoát khỏi sự phán xét của pháp luật, nhưng lại hy vọng sự ghi nhận của công chúng sẽ giảm nhẹ tội trạng hoặc lưu lại chút hình ảnh “đẹp” trong ký ức xã hội. Nhưng từ thiện bằng tiền dơ, cũng như đổ nước hoa lên một vũng bùn: mùi hương chỉ thoáng qua, còn vết bẩn thì vẫn ở lại.

Trong một xã hội đang hướng tới minh bạch và pháp quyền, những hành vi như vậy không thể được coi là cao thượng. Chúng là biến tướng của quyền lực và sự khéo léo trong sử dụng truyền thông, nhằm chuyển hoá tài sản hoặc hình ảnh cá nhân mà không cần tuân thủ những chuẩn mực tối thiểu. Đó là biểu hiện của sự bất ổn trong mối quan hệ giữa quyền lực, tài sản và đạo đức.

Điều đáng lo ngại nhất là sự lẫn lộn của công luận. Khi người dân bị cuốn vào các màn trình diễn từ thiện, họ dễ bỏ qua câu hỏi cơ bản: nguồn gốc tài sản ấy là gì? Quyền sở hữu hợp pháp đã được xác lập hay chưa? Bỏ qua câu hỏi này, xã hội sẽ dần chấp nhận sự mập mờ như một phần bình thường của đời sống, và đó chính là sự xói mòn niềm tin nguy hiểm nhất.

Câu chuyện của bà Nguyễn Phương Hằng, câu chuyện của mảnh đất trong đời tôi, hay câu chuyện về các khoản tiền bất chính được “rửa” qua từ thiện… tất cả đều là những lát cắt cho thấy một vấn đề chung: không phải mọi hành động được gọi là “cho” đều xuất phát từ lòng thiện. Khi động cơ bị chi phối bởi lợi ích cá nhân và quyền lực, “cho” trở thành một hình thức đầu tư cho hình ảnh, thậm chí là công cụ phòng vệ pháp lý.

Một xã hội lành mạnh không chỉ đòi hỏi những hành vi đúng luật, mà còn cần những hành vi đúng đạo lý. Đó là chỗ mà pháp luật và đạo đức gặp nhau. Và ở điểm giao ấy, mọi sự tô điểm bằng cái không thuộc về mình đều sẽ bị lột trần theo thời gian, để lại duy nhất một điều: sự thật.